El bombardeo de Guernica y el de Ochandiano

En este artículo explica la necesidad de que los pueblos guardemos nuestra memoria para saber quiénes somos.

El bombardeo de Guernika es un hito histórico, no ya a nivel de Euskadi solamente; sino a escala mundial. La masacre de Guemika fué como un fatídico augurio de la horrible habilidad que los humanos serían capaces de desarrollar para la mutua destrucción; fué el primer ensayo de la “guerra total”, de la exterminación sin  piedad de nucleos de población, en la locura salvaje de las guerras. A Guernika le cupo la triste suerte de ser elegida para la horrible prueba y nosotros intuimos por qué. Luego, Picasso inmortalizó el crimen con su arte, convirtiéndolo en una especie de aldabón que sonara ante la conciencia de la  humanidad, de generación en generación.

Pero no fué solo Guernika la que sufrió en Euskadi el zarpazo de la bestia apocalíptica; otras poblaciones también sufrieron en las carnes de sus hijos y en las piedras de su historia; Durango y Ochandiano entre ellas.

Hoy nos referimos al bombardeo de Ochandiano, alrededor de las nueve y media de la mañana del día 22 de Julio de 1936, cuando en nuestra tierra aún pocos se percataban de la tragedia que se le avecinaba al país. Fué el primer bombardeo que la tierra vasca sufría en aquella guerra; y el inicuo mensaje de metralla segó la vida de más de cuarenta otxandioarras, más de la mitad de los cuales eran niños.

Egun haretan eguzkia argi atera zan; herria jaietan zegoen, Santamaña jaietan, eta naiz gerra surrumurruak giroa iluntzen zuten, naiz guda mutillak herrira helduak ziren herriko jendea festa giroan egoan.

Egunaren edertasunak zerura begiratzea atsegin egiten zuen, baina berehala galtzairuzko txori bien irudiaz topo egin zuten otxandioarren begiek; aurreko egunean ere herriaren gain egazka ibiliak zirenez, jendea ez zan arduratu. Garai haretan egazkin bat gauza aski begiragarria izan ohi zan, baina iñork ez zuen pentsatzen zein eratako mezua zekarten txori burrundaratsu haiek.

Eta halako batean ” !han, zerbait jaurti daure”, “propaganda izango da” esan zuen jendeak; eta begira gelditu zan. “Hi, juari hartzera”, “ekarrik orri bat” esan zidan nagusi batek eta umeak esaneko izan behar genuenez, gauza haren hartzera abiatu nintzan. Amalau urrats eman nituaneko, ‘brrrr…. herria daradaratu zan eta oiñak lurrean josirik gelditu nintzan, kalea neure aurrean kee beltzez beterik nuela; ixiltasuna unetxo batean eta garrasiak gero.

Bai, garrasiak gero, eta gero ilun eta triste bat geroago. Berrogetaka herritar hillak izan ziran Andikona izena duen lekuan uriaren erdian; gorputsak zatiturik batzu, zangoak mozturik beste batzu, trizkantza izugarria izan zan. Sendi bat osoa, beste batzuetan bost, iru, bi eta, holaxe bakotxetik. Jendea jai ametsean egoala, gorrotozko eta eroitzazko agurra zekarkion egazkin maltzurren mezuak.

Eta gero ilun horretan, ixiltasunezko laiño batek eztali zituen Andikonako hilak;. berrogei urtetan, ez ilketarik, ez beren izenak inun agertzerik, eta gutxiago oroitarririk. Hainbeste zerukeria ikusi eta entzun izan dogun berrogei urtetan, itxura danez, Otxandion Madalen egunez hil zirenak ez zuten zeruetan lekurik ez eta inpernuetan ere, agian. Jainko ordez agintzen zutenek, ixilezko linbo bat gertatu zuten eurentzat.

Baina berrogetabi urtegarrenean eta herriko gazteak zuzperturik, bonbaketa haretako arasoari buruz arduratuko dan batzorde bat eratu da; eta hil honen ogetabigarrenean, Madalen egunean, oroitarri bat·ezarria izango da Andikonako plazatxoan.

Begoz betirako bakean hilak, izan bedie zor izan zaien oroi­pena beren izenak eta joan bedi gure gogoetatik, trizkantza guztien gomuta. Etxeko hilak oroitzen dakian herria, bere sen onean bizi dan herria da; eta errubako izanik erailak izan direnak haintzaz oroieraztea, gizarterik ahulenak ere utzi ezin duen eginbeharra.

Joan bedi gura gogoetatik trizkantza guztien gomuta edo gutxienez biotzetako samintsuna; baina mezurik ez da ahaztu behar; eta. Gutxiago, herri oso batentzako mezuak direnean.

Gernikako mezua, euskal izatearen suntsidura eragiñez, mun­du guztirentzako mezua zan. Otxandiokoa, odol eta gorrotoz idatzirik, ego aldetik Euskalerriari zetorkion mezua zan. Izan dagigula, geure hilak itzalez geure lurretan ehortzirik, mezu guztieri arpegi emoteko kemena.

B. K.

Datos de Otxandio

Datos que debemos conocer los y las de Otxandio: montes, distancias, mugas, prehistoria, Abendaño, Amandarro, cuevas, incendio, hospital, Vulcano, electricidad…

OTXANDIO.- Está situado en la parte oriental de un río que desciende de la sierra de Urkiola y peñascal de Anboto.

El alto valle dista 45 km. de Bilbao, 19 de Durango y 23 de Vitoria.

Confina al norte con Abadiano, al este con Aramayona, al sur con Legutio (Villarreal de Alava) y al oeste con Ubidea, Ceanuri y Dima.

—–

PREHISTORIA

Es posible que este valle fuese habitado en tiempos prehistóricos. Está rodeado de yacimientos de aquel tiempo: Mairuelegorreta de Gorbea (Paleolítico inferior), Jentilzubi de Dima ( Musteriense, hace aproximadamente treinta mil años) Balzola de Dima, Bolinkoba y Kobatxo de Abadiano; “Lamiñen eskatza” de Arrasate (Mondragón), Arrato y Azkorrigana en la sierra de Badaya. Todos estos lugares han sido habitados en la prehistoria.

En la era Eneolítica, que termina hacia 2000 años antes de Cristo, el hombre ocupó muchas zonas antes no habitadas. Las altas montañas fueron pobladas y aparecieron muchos rebaños de ovejas y vacas. En esa época, el hombre que habitaba estos lugares, presentaba rasgos antropológicos comunes al vasco actual.

Usaban las cuevas como vivienda y como sepultura. También vivían al aire libre.

Así es que en la prehistoria, Otxandio estuvo rodeado de lugares habitados por el hombre. Y probablemente también habitado.

En la historia, el dato más remoto en que aparece escrito su nombre, es del año 1155. Es en el fuero que Sancho el Sabio, rey de Nabarra concede a los labradores de la Merindad de Durango. Este fuero en su conclusión, dice que para defender su tierra, no habrían de pasar más allá de Otxandio.

En aquel tiempo, existió una casa-torre del mismo nombre (Otxandio). Se hallaba en la actual plaza y fue demolida en el año 1640.

Otxandio fué fundada como Villa por don Diego Lopez de Haro, Señor de Vizcaya. Esto ocurrió entre los años l229 y l354. Entonces, ninguno de sus labradores consuarios entró en su vecindario ni concurrió a poblarla. Por ello, jamás ha contribuido con lanza, martiniega, prebostada ni patrono.

El citado don Diego, dio a la villa el fuero de Logroño.

En el año 1295, otro Diego Lopez de Haro (al parecer sobrino del anterior) pretendía ser Señor de Vizcaya. El Señorío correspondía por Derecho a Doña María Díaz de Haro, casada con el infante D. Juan. Estos enviaron una tropa armada al mando de Alvaro Diaz de los Cameros. Los vizcainos seguidores de D. Diego vencieron a esa tropa y este quedó como Señor de Vizcaya. Y como tal Señor, confirmó los fueros de Otxandio en Marañón a 29 de Julio de 1304.

En el año 1355 (25 de Agosto) el rey De Castilla D. Pedro el Justiciero, envió una tropa de invasión al mando del infante D. Juan de la Cerda. La infantería vizcaina mandada por Juan de Avendaño, derrotó en Otxandio, en dura batalla, a las tropas de Castilla. Entonces era Señor de Vizcaya, D. Tello.

Este D. Tello confirmó los fueros de nuestra Villa, en Durango, el 22 de Enero de 1358.

D. Juan hizo lo mismo en Tudela en 25 de Septiembre de 1440.

—–

Durante el mismo siglo catorce, un obispo de Calahorra pretendió entrar en Vizcaya a tomar posesión de sus feudos en contra de lo que establecía el Fuero Viejo. Muchos vizcaínos acordaron oponerse a la pretensión y presentaron batalla al invasor. Vencieron los vizcainos, mandados por dos hijos de Amándarro de Otxandio. La batalla debió de darse entre Gomilaz e Itesasi y en ella perdieron la vida el Obispo invasor y los hijos de Amándarro. De ahí quedó una canción que decía: “Amándarro ha perdido sus hijos, pero Vizcaya. ha conservado su libertad”.

—–

En 1450 sufre la Villa un incendio casual y su vecindario se redujo a gran disminución y pobreza.

En 1473, Gomez Gonzalez de Butrón cercó a Otxandio y después lo arrasó. La villa estaba defendida por Pedro de Abendaño, cabeza del bando ganboino. Como represalia, en 1483, Abendaño recupero la villa y quemó la torre llamada Otxandio que era adicta a los oñacinos. Luego se dirigió a Aramaiona, la saqueó y la destruyó. Queriendo vengar esta ofensa, el dueño del fuerte de Villarreal puso cerco a Otxandio. Los habitantes de la villa se refugiaron en Indusi (Dima) ocultándose en la cueva de Balzola. Luego, ayudados por los de Dima, hicieron gran carnicería en sus enemigos, obligándoles a levantar el cerco.

——

En aquella época, la villa se componía de una calle continuada con una plaza en medio. Había 110 casas y 66 fraguas de herrero para fabricaci6n de balaustres, clavos y herraduras.

Entre sus casas solares más antiguas, se contaban las de Garai­ Gordobil, Olaetxea,Ibañez de Otxandiano, Vergara, Celaya, Usaola, Arrieta, Ubidea, Andicona, Indusi, Elguea, Urigoitia, Udalechea y otras muchas como la de Pascual de linaje muy antiguo y procedente del valle de Zarate.

La antiquísima casa de Garai-Gordobil fue parroquiana de San Pedro de Tabira, antes y después de la Fundación de la villa. En  el siglo dieciséis, el cabildo de Otxandio pagaba al de Tabira tres reales de plata al año por los diezmos de esta casa.

—–

La iglesia parroquial con advocación de santa Marina data del siglo catorce.

—–

Y también la de San Martín, que fue juradera y ayuda de parroquia, mientras se reedificaba la de Santa Marina en el siglo XVI.

——

En 1589 sufre la villa otro grave incendio casual. En 1597 sufre la peste y se funda la iglesia de San Roque.

—–

En 1603 se funda la ermita de San Bernabé. En 1626 se construye un calvario de cruces de piedra.

—–

En 1680 se construye la ermita de los santos Antonios, Abad y Padua.

—–

En 1714 la de Nuestra Señora de los Remedios (Elexabarri).

—–

El siglo dieciocho fué el de más auge para Otxandio. La villa estaba compuesta por 140 casas, 820 habitantes de comunión; una ferrería, sesenta fraguas, tres molinos y una nevera.

—–

Una escuela de primeras letras, tres tabernas y varios mesones.

—–

La casa consistorial fue fundada a comienzas de este siglo. Y reedificada en el año 1742.

—–

En 1754 se construye la torre de la iglesia con 170 pies de altura; con tres campanas; cuatro esquilones y un reloj.

—–

En 1.770 se construye el hospital-asilo.

—–

En 1777 la fuente de Vulcano, de agua ferruginosa. Y se coloca el órgano de la iglesia que costó 63.000 reales.

——

Por ésta época se construyen el frontón y el bolaleku. En 1787 se construye la carretera de Durango a Gomilaz. El director fue Francisco Antonio de Echanobe, maestro arquitecto de Mañaria.

En 1813 tuvo lugar.la batalla de Vitoria contra los invasores franceses. El general inglés Graham aconsejaba a Ve1lington que dirigiera su columna desde Amezaga, por Zarate, Manurga, Murua, Echaguen hacia Villarreal, Otxandio o Aramayona. El pueblo aportó a dicha batalla, gente, viandas, mantas etc.

—–

En 1833 comienzan 1as guerras carlistas. Toda Euskalerria se implica en ellas. El Pretendiente, Carlos María Isidro, prometió a nuestro país que  con su victoria se reinstaurarían nuestros fueros.

—–

En 1841 nace en Otxandio Felipe de  Arrese y Beitia “Santugiñe”. A sus trece años fué a Vitoria a aprender dibujo, volviendo pronto a la villa. Como imaginero, hizo la mayor parte de las obras de nuestro pueblo. Y muchas otras en Durango, Gasteiz, Donostia etc.

Como poeta, fue de los más fecundos de Euakalerria y el más afamado de su tiempo, Ganó más de 20 premios en Elizondo, Mauleón, Durango, Donostia, Guernica, etc.

Murió el día 16 de Enero de 1906.

—–

Las ferrerías existieron en Otxandio desde su fundación.

El sereno del pueblo llamaba a los aprendices y estos a los maestros ferreros. Comenzaban el trabajo a las 2 de la madrugada, hasta las cuatro y media. Desayunaban con aguardiente, pan y agua. A las 5 proseguían hasta las ocho. A esa hora tomaban sopa de ajo con huevos y vino. Después proseguían el trabajo hasta las doce del mediodía. Los sábados terminaban a las 8 de la mañana.

Fabricaban herraduras, clavos etc.

Aproximadamente en 1920, el pueblo tuvo energía eléctrica aprovechando la bajada de aguas de Arangio.

Otxandioko datu batzuk

Otxandioarrok ezagutu beharreko datuak: mendiak, distantziak, mugak, kondairaurrea, Abendaño, Amandarro, kobak, sutea, ospitalea, Vulcano, elektrizitae…

Oihanak eta mendiak. Mendi ederrak inguruan: Gorbea, Anboto, Arangio, Sabigain, Urkiola, Mirugain, Motxotegi,… Heuren artean aran zabala. Mendixka eta oihanez betea. Eta oihan artean, Otxandio herria..

Urkiolatik Ebrorantz doan errekatxo baten ondoan dago. Errekak egiten daben bihurguna baten barruan.

---

Durangoko Tabiratik 18 kilometrotara dago herria. Gasteiztik 22ra eta Bilbotik 45ra.

---

Iparrraldetik Abadiñokin du muga. Sortaldetik Aramaiokin, Ego aldetik Legutio (Billerle) Araba dago. Eta sartalde edo mendebaldetik, Ubide, Zeanuri eta Dima.

---

KONDAIRAURREA

---

Kondaira aurreko aldietan ere gizakiak aran honetan bizi izatea, daite­ kean gauza dogu. Aldi haretako lorratzak ageri diren tokiz inguraturik dogu: Mairuelegorreta Gorbean (lehen Paleolitikoa), Jentilzubi Diman (Musteriengoa, dala ogetamar milla urte inguru); Balzola ere Diman; Bolinkoba eta Kobatxo Abadiñon; “Lamiñen eskatza” Arrasaten; eta Arrato eta Azkorrigana, Bedaia mendietan. Leku guzti hauetan bizi izan zan gizakia kondaira aurreko garaietan.

Kristo baiño 2000 urte inguru lenago amaitu zan Eneolitiko aroan, lurral­de berri askotara zabaldu zan gizakia. Mendietara ere heldu zan bizitzera eta bei eta ardi taldeak ugaritu egin ziren. Aro haretan hemen bizi izan ziren gizakiek, oraingo euskaldunen itxura berekoak ziren.

Leizeak, bizilekutzat izaten ebezan. Eta hilobitzat ere bai. Leizetatik kanpo ere izaten ebezan bizilekuak.

---

Kondairaurrean, Otxandio, gizabizilekuz inguraturik egon zan. Eta berton ere eiki, bizi izango ziren.

Kondairan dogun azterrenik zaharrena, milla ehun eta berrogeta amabostgarren urtekoa dogu. Nafarroako errege Santxo Jakintsuak, Durango eskualdeko baserritarrei, fuero edo babeslege bat emon eutsen. Eta hantxe idatzirik ageri da Otxandio izena. Heuren lurraldea defendatzeko, Otxandiotik aurrera ez zirela joan behar baserritarrok, diño idazkiak.

Aldi haretan, Otxandio izeneko doretxe bat egoan, gaur enparantza nagusia dagoen lekuan l640garren urtean eratzia izan zan.

---

Diego Lopez de Haro, Bizkaiko jaunak emon eutson Otxandiori “uritasuna”.

Erderaz “fundación” esaten jakona. Jazokizun hori, 1229 eta 1254garren urte bitartean izan zan. Orduan, bertako baserritar bat ere ez zan sartu urian biztanle lez. Horregaitik iñoiz ez dau izan lantzazko erantzukizunik eta besteek zituen zergarik.

Don Diego horrek, Logroñoko legea emon eutsan Uriari, fuerotzat. “1295garren urtean, beste D.Diego Lopez de Haro bat (aurreragokoaren iloba dirudienez) Bizkaiko jaun egiteko asmoz ebillen. Baina titulua, oiñordez, Doña María Diaz de Haro andreari zegokion. Hau, D. Juan infantearekin eskondua zan eta biok gudaroste bat bidaldu eben Bizkai­ rantza. Gudarostearen buruzagia, Albaro Diaz de los Cameros. D. Diegoren aldeko bizkaitarrak, gudaroste hori mederatu eben eta D. Diego Bizkaiko Jaun izan zan. Eta Jauntasun horrekin, Otxandioko fueroa baieztu eban, Marañón herrian, 1304 urteko Uztailaren 29an.

1355garren urtean, D. Tello Bizkaiko Jaun zalarik, Gaztelako errege D. Pedro “el justiciero” deituak, beste gudaroste bat bialdu eban Bizkaia menperatzera. Buruzagia, D. Juan de la Cerda infantea. Bizkaitar gudariek, Juan Abendaño buru ebelarik, Otxandion eraso eutsen Dagonilaren 25an, eta burruka gogorrean garaitu eben.

D.Tello jaunak, Otxandiko fueroa baieztu eban, Durangon l358ko Urtarrilaren 22an.

---

XIV gizaldian, Kalahorrako obispo bat, Bizkaian zituen feudoakaz jabe­ tzera zetorren. Hemengo Lege Zarrak ez eban holangorik onartzen, baina Obispoa danen ganetik ausartu ei zan. Bizkaitar asko, irain horren aurka egoan eta Otxandion alkarturik, mugausleari eraso eutsen. Heuron buruzagi, otxandioar Amandarron seme bi ei ziren. Burrukaldia, Gomillatz eta Ittesasi bitartean izan bide zan eta bertan hil ziren Amandarron semeak eta Kalahorrako Obispoa ere. Baina bizkaitarrak Obispoaren gudarostea birrindu ei eben. Kantu batetan gelditu ei zan agitada honen oroitza. “Amandarrok semeak galdu ditu, baina Bizkaia aske da gelditu” ziñoan kantuak.

---

l450garren urtean, sute haundi bat batek hondatu eban Uria. Biztanlez urritua eta txiro gelditu zan.

l473garrenean, Gomez Gonzalez Butroetarrak, uria inguratu eta triskantza egin eban. Uriko buru, Pedro Abendaño, ganboatarren burua zan. Honek, berriz 1483garrenean, urian sartu eta Otxandio dorretxea oiñaztarra, erre eta apurtu eban. Gero, Aramiora joan eta herri hau ere erre eta hondatu eban. Irain hauek ordaintzeko, Billerleko gaztelu jaunak Otxandio inguratu eban. Otxandioarrak, Indusin, Baltzola leizean gorde ziren. Gero, dimarren laguntzaz, etsaieri eraso eutsan eta triskantza haundia egiñik, igesi eragin.

---

Aldi haretan, uria, kale luze bat zan. Eta enparantza bat eban erdian. 110 etxe eta 66 errementai edo sutegi ebazan. Barandakiek, untzak eta perrak egiten ebezan.

Antxiñako Oiñetxe eta dorretxe artean entzutetzuak hauexek ziren: Garai-Gordobil, Olaetxea, Bergara, Zelaia, Usaola, Arrieta, Ubidea, Andikona, Indusi, Elgea, Urigoitia, Udaletxea, Ibañez de Otxandiano, eta beste asko. Paskualena ere, Zaratearren jatorrikoa.

Garai Gordobiltarren oiñetxea, Tabirako San Pedron elizkide izan zan, Otxandio uri egin aurretik eta geroago ere. Amaseigarren mendean, Otxandioko kabildoak, iru erreal zillarrezkoak emoten eutzazan Tabirako eleizari, oiñetxe horren amarrenen ordez.

---

Santa Mariñaren omenezko eleiza nagusia, amalaugarren gizaldian egiña da.

---

Eta berdin San Martiñena ere. Hau, ziñegilekua zan, eta herriko eleizatzat erabilia izan zan XVI mendean, bestea berriztatzen zan bitartean.

---

1529 urtean, beste sute haundi batek hondatu eban uria. 1597 garrenean, pesteak izorratu eban eta San Roquen eleiza eraiki zan.

---

1603 garren urtean, San Bernaben elizatxoa eraiki zan eta 1626garrenean, harrizko gurutzedun galbarioa.

---

1680 garrenean, Antonio santuen eleiza egiña izan zan.

---

1714 garrenean, Erremedioetakoa, Elexabarri.

---

Amazortzigarren mendea izan zan oparoena Otxandiorentzat. 140 etxe zituen Uriak eta 820 biztanle komuniokoak. Bai eta, ola bat, irurogei errementari, iru errota eta edurzilo bat.

---

Eta umeentzako eskola bat. Iru taberna eta jatetxe batzu.

---

Gizaldi horren hasieran egiña da Udaletxea. Eta 1742 garrenean berriztua.

---

1754 garren urtean eraiki zan eleiza dorrea. 170 oin altu, iru kanpai, lau kanpatxo eta erlojuaz.

---

Hospitala, 1776 garrenean egin zan.

---

l777garren urtean eraiki zan Vulcano iturria, metalurduna. Eta urte berean, eleizako orgainua. 63.000 erreal kostatu zan.

---

Aldi honetantxe egin ziren pelotalekua eta bolalekua. Eta 1787 garreean Durangotik Gomilatzeraino autobidea. Obretako buru, Frantzizko Antonio Etxanobe, maiñariarra izan zan.

1813 urtean izan zan Gasteizko erasoa, Napo1eón frantsesaren gudaros­ tearen aurkako burruka. Grahan ingles buruzagiak, bere erkide Ve11ing­ toni, bide hau aholkatu eutson gudarostearen ibilbidetzat: Amezagatik, Zarate, Manurga, Murua eta Etxaguen bitarte, Legutio, Otxandio edo Aramaiora urten, frantsesei aurre hartzeko. Herriak, gizonez, jakiz eta mantaz 1agundu eban.

---

l833garrenean hasten dire karlista gerrak. Euskalerri osoa sartu zan gerra hoietan. Madrilgo tronoa nahi eban Car1os María Isidrok, ixio erazi eban gure herria. Bere garaitzara laguntze ordez, askatasuna eskaiñi eutson.

---

Otxandion, l841 urtean jaio zan Felipe Arrese, “Santugiñe”.  Amairu urte zituelarik, gasteiza joan zan dibujo ikaztera. Laster itzuli zan berriro herrira. Suntugin lanean, gure herriko irudirik gehienak berak egin zituan. Eta beste asko, Durangon, Gasteizen, Donostian e.a.

Olerkari lanean, bere aroko entzutetzuena izan zan. Eta oso ugari izan zan bere lana. Ogetaka sariak irabazi zituen, Elizondon, Maulen, Durangon, Donostian, Gernikan e.a. 1906 garreneko urtarrillaren l6an hil zan.

---

Errementariak, eta burdin langilleak, oso antxiñatik izan dire Otxan­dion. Bizikera hauxe egiten eben;

Gauzainak, serenoak, deitzen eutseen sutegiek iziotzeko arduradunei eta hauek maixuen lan goizaldeko ordubietan hasten eben. Lauterdietan barausten eben, paittarra, ogia eta ura hartuz. Bostetatik zortziretaraino, berriro lan. Zortziretan, berakasopea arrautzekin eta ardaua. Eta berriz lana eguerdiko amabietaraino. Larunbatetan, zortziretaraino bakarrik egiten eben. Untzeak, perrak, barandak e.a. egiten ebezan.

1920 inguruan izan eban uriak eletrika indarra. Arangioko urez lortua zan.

Egoera kezkagarria

“Euskera galduz zerbait irabazi izan bagendu, atxakiatxo bat izango zan. Baina herri nortasuna, giza giro, jakintza jatorra, eta gizatasuna bera ere, euskeraz batera galduz goaz. Bide honetatik, erdaldun herri ahul bat izatera goaz, ez gaztelar eta ez euskaldun, ez ur eta ez ardau”

Otxandio euskaldun herritzat dugunok edo horrela izatea nahi gendukenok, badogu zergaitik kezkatu.

Herri honetako gazterik gehienak erderaz bizi dira; eta hau zergaitik ete da ? Gurasoen erruz, inguruaren eraginez ala gazteen erruz? Danetik zerbait izan daitekela dirudi.

Eta zenbat etxetan ere erderaz bizi dira, nahiz eta kalean euren buruak euskalduntzat eta eta sarritan abertzaletzat agertu. Argi dago, agerkera hori gezur hutsa dala, sentikera eginzak salatzen dauelako.

Oraindiño urte gutxi dala, herri hau euzkeraz bizi zan, eta kanpotik etorten ziren askok euskera ikasi egiten euren. Gaur bertakoek erderaz barra-barra entzuten doguz, nahiz eta sarritan guztiak euzkeraz jakin. Zer gertatzen da hemen benetan? Gezurrez bizi garela? Ez dogula herri kontzientziarik?

Euskera galduz zerbait irabazi. izan bagendu, atxakiatxo bat izango zan. Baina herri nortasuna, giza giro, jakintza jatorra, eta gizatasuna bera ere, euskeraz batera galduz goaz. Bide honetatik, erdaldun herri ahul bat izatera goaz, ez gaztelar eta ez euskaldun, ez ur eta ez ardau.

Urte askotan zehar euskeraren muga herri honetan izan bada ere, laster Urkiolan izango dogu muga hori eta gu, arabar edozein herrietakoak lakoxeak izango gara, eta Bizkaiko euskaldunekaitik “los vascos” esango dogu.

Benetako euskaldun banaka bat bada herri honetan, baina ondamendian ez itotzeko zerbait gehiago behar da. Gazteon eskuetan da herri honen etorkizuna. Zeuen esku dago herriko kaleetan barriro euskera nagusitzea, zuen etxeetan euskeraz bizitzea eta euskaldun herria izaten jarraitzea

Hau egiteko duin ez bagara, kakazarra gara.

1981-XI-4

1980-IX Conociendo Ochandiano*

En este artículo Bittor hace una crónica sobre Otxandiano: geografía, carreteras, industria, sus calles, el inicio de la guerra, el carácter de villa…

Por el popular dicho de que los higos en Ochandiano no maduran nunca y por la fama de sus nevadas y fríos inviernos algunos se forjan la idea de un pueblo rural situado en alguna elevada cumbre.

Para estos suele constituir gran sorpresa el descubrir que se trata de una población (una de las veinte antiguas Villas de Vizcaya) de estrechas y largas calles y situada en un hermoso valle exuberante de naturaleza.

Este valle situado entre los montes Gorbea, Anboto, Arangio, Sabigain, Urkiola, Altun, Jarindo y la cadena de montes más bajos que le separan de la llanada alavesa, es uno de los lugares más boscosos de nuestro país y muy visitado por los buscadores de setas. Además y debido a que las intensas nevadas que caen (la altura media es entre 500 y 600 m. sobre el nivel del mar) hacen poco productivo el pino “insignis” las especies arbóreas son muy variadas: hayas, robles, alerces, muchas variedades de pinos de crecimiento más lento que el “insignis”, quejigos, acebos y muchas más, menos la encina, que de esta no hay una en todo el valle.

La carretera más importante y más antigua que cruza Ochandiano es la de Durango a Vitoria, sobre el trazado del antiguo camino de Castilla a Vizcaya; otra de más reciente construcción, que comienza a la salida del pueblo, la enlaza con Dima e Yurre y es 1a vía más corta a Bilbao; Un ramal muy bien cuidado que sale de la misma plaza, enlaza con la general Vitoria-Bilbao en Zubizabal, cerca del ltto de Barazar ay finalmente, tiene dos carreteras vecinales: una al barrio Mekoleta del mismo municipio y otra a Olaeta; este pueblo forma parte de Aramayona pero no se halla en el valle designado con ese nombre, (donde se asientan los otros ocho pueblos que forman el municipio), sino en este valle alto, en una preciosa vaguada al pie del Arangio, y no tiene otra vía de acceso que esta carretera.

Las comunicaciones que posee Ochandiano son bastante buenas, sobre todo con Vitoria (a 22 km.). Desde Durango (a 18 km.) suben los autobuses de la “Cia.Vascongada de Autobuses” con cinco salidas diarias. Desde Bilbao (a 45 km.) los autobuses de “La Unión” (Bilbao­Vitoria) con una salida diaria y Bilbao-Pamplona con dos salidas, aunque estos últimos no pasan siempre por Ochandiano. Y desde Vitoria todo estos servicios mencionados, con salidas desde la Estaci6n de Autobuses y escalonada a lo largo del día.

Así como el valle en que se asienta es un soberbio conjunto de colinas y vaguadas, todo cubierto de frondoso bosque y admirable en verano, el pueblo no ofrece demasiadas bellezas; es claramente catalogable entre los “pueblo-camino” por sus características urbanas: una estrecha y larguísima calle dividida en tres tramos, Urigoiena al norte, según entramos desde Urkiola, Artekale en el centro y Uribarrena al sur en la salida hacia Vitoria. Los mismos nombres, que hacen de topónimos explican su situación y constituyen una buena lección para cuantos se dediquen a bautizar calles. Dos espacios libres determinan la división de los tres tramos; entre los dos primeros, (Urigoiena y Artekale) se abre la plazuela de Andikona, donde la mañana del día 22 de Julio de 1936, la aviación de los que más tarde vendrían a “liberar” al pueblo……………… cuando tranquilamente miraban las evoluciones de los aviones; fue el primer acto sangriento de aquella guerra en nuestro país y anuncio de lo que nos tenían reservado. Hace dos años, después de cuarenta y dos transcurridos desde la matanza, un grupo de jóvenes de la localidad, por su cuenta, organizaron un homenaje de recuerdo a. los muertos y colocó en la plazuela una placa de bronce con la relación de ellos y una. Poesía en euskera; era el primer funeral, el primer acto público en honor de aquellos inocentes masacrados. Durante cuarenta y dos años no merecieron siquiera una misa pública. Los jóvenes sufragaron los gastos por medio de una colecta popular; la gente les respondió relativamente bien, según me dicen, aunque hubo de todo. Por ejemplo, un diario del país, no quiso publicarles un artículo alusivo ni la esquela funeraria anunciando el acto; y eso que, según referencias fidedignas, el acto fue de una absoluta imparcialidad política.

La división de Artekale y Uribarrena la hace otro espacio abierto, la plaza principal del pueblo; esta plaza es grandiosa en relación al conjunto del pueblo; amplia, bien trazada y recientemente pavimentada con losas, con una parte de arbolado, quizá no tenga réplica en nuestro país en pueblos de esta categoría. La flanquean, el Ayuntamiento (monumento histórico-artístico), la Iglesia con su bella torre, el Pelotaleku, el Pasioleku y varios edificios más.

De la larga relación de casas-torres medievales cuyos nombres quedan en los archivos, apenas se pueden percibir las trazas de donde existió alguna de ellas. Y en el pueblo ya no quedan memoria de todo eso, en absoluto.

La característica de “pueblo-camino” de Ochandiano ha sido algo alterada por las construcciones de los últimos años; sobre todo por el nuevo barrio de Indusi, que en sus calles de Indusi Indusibarrena y Omega alberga a la mayor parte de los habitantes de la localidad.

Ochandiano tiene pendientes de resolución problemas muy graves para la vida de la población y su futuro: el de la circulación rodada es algo increíble a estas alturas; la ruta Durango-Vitoria con su aluvión de turismos procedentes sobre todo de la autopista B-B y la ruta Bilbao-Vitoria por el puerto de Dima atraviesan el largo y estrecho camino formado por las tres calles citadas; en estos tramos de acera que apenas tienen capacidad para el paso de una sola persona. Cuando un “trayler” atraviesa el camino es preciso buscar refugio en algún portal a veces; y son muchos los grandes camiones que lo atraviesan durante el día. Este problema es aún más increíble teniendo en cuenta que por la orografía del terreno es muy factible otro trazado de vía.

La modificación del Plan General de Urbanización en vigor es otro problema muy grave; ese Plan según me informan, es un “desastre organizado” y bloquea toda posible solución a los problemas urbanísticos de la localidad.

Ochandiano vive casi exclusivamente de la industria. Desde siempre, por lo menos en la historia conocida, ha sido un núcleo industrial; como dato, hacia el año 1450 el pueblo se componía de 110 casas y 66 fraguas; en el siglo XVIII de 140 casas, una ferrería, 60 fraguas, tres molinos y una nevera.; esta nevera todavía existe aunque abandonada, en la colina que desde su suroeste domina la población y servía, como dice el nombre para almacenar nieve prensada. la cual servía de refrigerante durante el verano; de ahí la fama de su ”limonada” en aquellos tiempos (aun ahora se prepara por las fiestas de Santamaña) que ha quedado inmortalizada en la canción ”Agur Santa Mariña”.

La producción industrial de antaño consistía en balaustres, clavos y herraduras principalmente. Las verjas de El Escorial fueron fabricados en este pueblo, y según la tradición, las carabelas de Colón estaban ensambladas con clavos hechos en Ochandiano.

La producción actual es de cadenas para barcos y para otros usos, poleas diferenciales, laminados, aparatos de manutención, balanzas, insufladores y troquelería, con un total de unos 500 pues tos de trabajo. Si tenemos en cuenta que la población total de Ochandiano es alrededor de 1.500 habitantes, que los niños en edad escolar suman unos trescientos y que son pocas las mujeres que trabajan en la industria, la cifra parece muy alta. No así sabiendo que la mano de obra acude de los pueblos próximos, de Ubidea sobre todo.

Muchos altibajos y muchos sobresaltos han jalonado la historia de Ochandiano. No se conoce su remota historia; pero sí que Don Diego Lopez de Haro, Señor dé Vizcaya le concedió la categoría de Villa y el fuero de Logroño en la primera mitad del siglo XIII. Por su posición estratégica en un importante paso de la meseta a las tierras bajas y por ser puerta de Vizcaya, ha visto y sufrido muchas batallas. Por ejemplo, el 25 de Agosto de 1355, los vizcaínos al mando de Juan de Avendaño, derrotaron en Ochandiano a las tropas del rey Pedro el Cruel de Castilla mandadas por el infante de la Cerda. Y Vicente de Arana, en su libro “Leyendas de Euskaria” narra anoveladamente otra batalla librada aquí contra un obispo de Calahorra, quien contra lo establecido en el Fuero Viejo, intentó tomar posesión de sus feudos en Vizcaya; parece ser que la narración se basa en alguna tradición y en una canción que decía “que Amándarro perdió sus hijos pero Vizcaya conservó su libertad”.

En las guerras intestinas de la Edad Media, Ochandiano fue de la facción gamboísta y bastión de los Avendaño, sufriendo muchas y sangrientas acciones de guerra. También sufrió dos grandes incendios casuales (uno en 1450 y otro en 1529) que lo destruyeron casi totalmente. Y últimamente, en la guerra del 36 sufrió muchas muertes y muchas destrucciones.

(Título puesto por nosotros)

1980- IX: Otxandio berpizten

Zergatik Otxandion ozenki hitz egiten dan, zelan euskerea galtzear egon zan eta berreskuratu zan, Gerediagaren lan garrantzitsua, jaiak berreskuratzearen eragina, Otxandioko Dorregarai, Ajuriagerra, Arresebeitia, euskeraz emoten hasi zan lehenengo eskola…

Herri entzutetsua izan da beti Otxandio alboerrietako adarjotzailentzat, “untzegin herria” “kazkarin herria” edo “piku herria” izan bada kondairan zehar eta gaur ere, bertakoentzat alderantziz, munduko herririk onena da; batez era kanpoan bizi diren otxandioarrentzat. Horko perretxikoak eta eskailuak bezelakorik ez ei dago eta Bulkano iturriko ura bezelakorik gutxiago. Eta herritar arrotasun sena ikutuz gero, laster erantzungo dizu zaharren batek, Bizkaiko kanpandorrerik garaiena ere hortxe dagoela.

Guretzat gaur Otxandiok duen bereiztasunik aipagarriena, herri euskalduna izaten jarraitzen duela da; eta dirudienez, euskaldun izaten jarraituko duela aurrerantzean ere. Gure hizkuntzaren muga egoaldetik berton dugu. Mintzaira mota, arabakoa du, fonetikaz eta azentuz batez ere, zuberoera gogora ekartzen duena; arlo guztietan, arabar iparraldekoekin eskualde bat osatzen du: Legutio (Billerle) eta bere herrizkak, Zigoitiako herriak izan dira eskualde horren osagarriak; baina hauetan euskara ia zeharo galdua dugu; Zigoitian bertako euskaldunik (zenbait arratiar badira) bi edo hiru bakarrik geratzen dira, larogei urtetan gorakoak; Legution badira gehiago eta  gazteagoak ere, baina oso gutxi. Ubide (Bizkaian) eta Oleta ere eskualde beronetakoak ditugu bete-betean. Ubiden ere galduxea egoan euskara baina, badirudi berpizten doala, gazteria jator bati esker. Oleta kasu ezberdina dugu; Aramaio udalbarrutia beste zortzi herrikin batera osatzen duelarik, benetan arabarra berau bakarrik dugu guztietan; besteek Lenitz eskualdeko herritzat jo daitezke hizkuntzaz, izakeraz eta joeraz. Vaina probintziakeriak gure artean gauza bitxiak sortzen dituelarik, Gasteizko abertzale jendeak Aramaio hartu izan du beti Arabako euskal eskualdetzat, Legutio inguruaz ahazturik; baina aramaiorrek ez dituzte joten beren buruak, gehienbatetan behintzat, arabartzat; oletarrek bizkaitartzat daude, Otxandio Bizkaian dagoanez, eta beste herrietakoek gipuzkortzat, Arrasaten eraginez.

Otxandion ozenki hitz egiten da, Bermeoko antzera, eta hala dute fama ere bi herriok. Bermeoko bagenekian zergatik zen: portutik untzietara altutik hitz egin beharrez hartutako ohitura. Otxandiokoa tabernetako hizketaldietatik zetorrela uste genuen (tabernetan beti ozenkiago hitz egin ohi da, baina norbaitek, benetako zergatikoa azaldu digu: aintzinako errementarietan malluka hotsen artean hitz egiten zutenetik datorrena. Hemen guztiak burdina dario: kondairak, hizkuntzak eta Bulkano iturriko urak ere.

Orain dela hogei bat urte inguru, euskara kinka larrian egoan herri honetan; etorkinak, eskola eta orduko giroaren eraginez, hizkuntza muga Urkiolara aldatzen zioala zirudien; emakumeek erderaz egiten zuten kalean eta umeak eurrez erdalduntzen ziren. Kinkaldi haretan, “Gerediaga” elkartearen inguru bilduriko talde batek gogor ekin zion euskeraren alde eta zerbait lortu dutela dirudi. Orain kaleetan barra-barra entzuten da nahiz eta, gazte askok ez dakiten edo ez duten mintzatzen herriko hizkera. Eta herriko eskoletan ari diren hamaika irakasleetatik zortzi behintzat euskaldunak dira, euskara gogotik lantzen ari direnak. Hau asko da honako herri batetan eta gehiago litzake guraso sabarrik ez balitz.

Kultura ekintzetan antzu samar dagoela dirudi gaur Otxandiok; hirurogetamar abots inguru dituen kantari talde bat da guk aurkitu dugun ekintza bakarra; harrigarri iruditzen zaigu beru honako herritxo batetarako, baina, zuzendariaren zaletasun eta ekintzailetasunaren ondorena dela esaten digute; eskolako irakasle den bertoko seme bat.dugu.

Kontutan izatekoa da Otxandio musika eta kantu herria dela aintzinatik; “Ator mutil etxera”,gaurko euskaldunen Eguberri-kantua, herri honetakoxea dugu, eta berdin “Txeru” eta beste zenbait kantu zahar ere, Badituzte besta inonentzuten ez dire zenbait gabon-kantu ere.

Herri honetan izan den gizakirik ospetsuena, Felipe Arrese Beitia dugu, “Santugiñe” izengoitiz ezagutua. 1841. urtean jaio zen eta 1906.ean hil zen berton. Irudigilea (santugiñe) izan zen bizibidez eta bere garaietako olerkaririk famatuena. Ogetaka  sariak irabazi izan zituen, Elizondon, Maulen, Durangon, Donostian, Gernikan, e.a. Abertzalea sabino Arana baino lebenagotik beharbada, foruen aldeko sutsua izan zen; Biblia kutsu nabarmena ageri zaio eta bere inguru guztia erabili izan zuen bere olerkietan; baina bere sorterriari ez zion eskaini lerro bat ere. Pentsarazgarria otxandioarrentzat, dirudienez ez zen izan profeta bere herrian.

Juan Ajuriagerra, oraintsu hila dugun politika gizon eta abertzale entzutetsua ere, nahiz eta Deustun jaioa izan, herri honetakotzat jo daiteke; horretakotzat agertzen zuen berak bere burua, eta gurasoak hemengoak zituen; berak erabilten zuen euskara ere Otxandiokoa zen guztiz.

Eta kultura arlo honetan aipagarria dugu, baita ere, Enrike Oruetak egina izan bide dan, “Los herreros de Ochandiano” antzerkia. Mende honen lehen urtetan Bilboko “Arriaga”n eta Donostian behintzat antzeztua izan zen. Gaur  ez da inon ageri lan horren alerik eta inork baldin balu, otxandioar talde batek eskertuko luke EGINen bidez igorriko balio. Hemen inork ez daki zein zen lan horren haria, eta norbaitzuk ezagutzen duten bakarra, hor kantatzen zuten “estribillo” bat da “Dorregarai, Dorregarai, ekarriko du Juan Migelek bere kotxera bai”. Herri honetan kantatzen zuten zerbait izan bide da; Dorregarai hori karlisten soldaburu nagusia zen eta Juan Migel bertako albaitera eta posta-etxearen (“kotxera”) ugezaba. Etxe hori, Urigoiena kalean gaur 33-35 zenbakiak dituena da.

Gauza askotan herri berezia dugu 0txandio, eta ikastola arazoan ere bai; hemengoa ez da sortu herriaren bultzada batez, bestelaki baino: lehen aldian, bi edo hiru lagunek eraginik sortu zen eta gurasoentzat doharirik zen; arrakasta ona izan zuen eta umeengan eragin nabarmena baina giro beltz haretan zerbaitekin oztopo egin izan zuten eta itxi egin behar. Urte batzu geroago berriz zabaldu eta indartua izan zen, gaur umeen gurasoak arduradun direlarik; baina diru kontuan, Euskal Herriko beste ikastolak baino zama arinagoa du hemengoak gurasoentzat.

Herriko eskoletan ere, beharbada Euskal Herri guztian lehenengoa izan zen euskara ikasgaitzat sartzen.

Bilerle – Legutio – Legutiano

BILERLE – LEGUTIO – LEGUTIANO

Arabako herri hau ere, beinola erdalkeriaren uholdeak ezarritako modan berbataiatua izan zen: VILLARREAL DE ALAVA. Ez dakit nik, Iruineako ala Gaztelako erregeren baten omenez bataiatu zuten. Arabako erregerik ez zela hemen sortuko uste osoa dugu.

Izen horri buruz, izan dira zenbait ipuin edo historio eta bereiziena hauxe: norbait arrotza etorri omen zen eta herrira urreratzean, bertako baserritar bati galdetu omen zion: ¿Villareral de Alava?. Baserritarra bertakoa eta euskaldun hutsa izanki, ez  arrotzari ulertu ziona (milla erreal da alaba) irain haunditzat harturik, aitzurrez eraso omen zion arrotzari.

Ipuinez beste, hauxe dakigu: bai bertako jendeek eta bai ingurukoek, erderaz Villarreal eta euskeraz Billerle erabili dituztela. Izen zaharraren aztarnak ere, galduak ziren bertakoen artean. Baina lehenaren ikertzaileek noizbait atera ziguten izen zahar horren lorratza: Legutiano izan zela, horrela idatzirik agertzen baita.

Garai honetan, izen eta irudi zaharrez berbaliatzea dugu maite. Eta nola ez, geure herrien izenak diranean. Beraz, billertarrak izen zaharrez lilluratu dira. Baina euskal sentsua arras galdua ez izaki eta ganera beren barrutiko hauzoan beren burua iruditua ikusten baitute, logika hutsez erabakitzen dute herri izenaren forma: LEGUTIO.

Izan ere, hemen dituzte: Otxandio (erderaz Ochandiano) herri honetakoek ondo ere ondo bereizten dituzten izenak. Querejano (Kerexa euskeraz), Miñano (Miñao) e.a.

Dena dela, gaurko billertar gazte askok, eta Otxandioko kasoan ohiñarriturik dirudienez, egiña du aukera bikotxa: Legutio eta Legutiano (euskeraz eta erderaz). Eta bidezkoa deritzagu, izendegi berrian aukera hau onartzea.

1978ko Urtarrillean

Bittor Kapanaga

Irudia:Wikipedia

Etxegile etxe kooperatiba

Hau beste ekimen garrantzitsua izan zen etxe gabezia konpontzeko. Horri buruz oraindik datu asko falta jakuz baina estatutuak bere egiten egon zen eta hori bultzatzen.

Etxegile etxe kooperatiba abian jartzeko gestioak  Bittorrek etxe kooperatiba bat  bat abian jartzeko estatutuak egin ebazan eta aldaketa batzuk izan ebazan.

Bitorrekin ekimen garrantzitsua: Talleres Otxandianoren sortzen laguntzea

Talleres Otxandiano

Bittorrek Eibarren gauza asko ikasi baina herrira itzultzean egoera sozioekonomiko eskasa ikusi (jende asko Gasteizera emigratu….) eta zerbait egitea pentsau eban. Horretarako 17 lagun batu ziran eta enpresa kooperatibo bat sortu eben 1958ko udagoienean, garai hartan mugimendu kooperatiboan eragin handia izan eban baina gutxitan aipatu gura dan Andoni Espartzaren laguntzari esker (Elorrioko Funcor enpresaren burua).

Espartzak lagundu eutson Bittori gauzak bideratzen (baimenak…) beheko gutunean ikusten dan moduan eta gero, garrantzitsuena, Funcorrek lan pilo eman eutson enpresa barriari bere bideragarritasun ekonomikoa ziurtatu arte. Horrela, 7 urtez, 1965 arte Funcor izan zan Talleres Otxandianoren bezero bakarra.

Enpresa sortu ahal izateko bazkide guztiek 50.000 pezeta jarri eben eta horrez ganera herrian 5.000 pezetako partaidetzak eskaini ebezan. Otxandiar askok dirua jarri eta laster jaso eben, interesekaz, enpresa ondo ibili zalako.

Arenaza eta Letona (Talleres Ochandiano kooperatibaren kontuak) (1958-1959)

Gaur egun enpresa handia da Otxandion eta hiru lantegi dauzka meatzaritza, mantenu eta enbalaje arlorako bana.

Ekonomi alorra sustatzeko berrikuntzari garrantzia emon eutson eta Abadiñoko San Blasetan betiko sariei emoteaz ganera gauza barrietarako sari bat egotea proposatu eban, sektorean berrikuntza bultzatzeko.

Arrautza lokak

Antzezlan labur honetan Bittorrek “urrutiko intxaurrak hamalau bertaratu eta lau” esaerak dinoskuna irudikatu gura izan dau

Ezkaratz  batean.- Bost agerlari: Pantxike, emakume mihin zoli bat ta zirti-zarta. Martin, senarra, xepel samarra. Ales, semea, sasoiko mutilla. Asuntxo, alaba, gaztea ta Kontzesi, “zeruko atsoa”.

.o.o.o.o.o.o.O.o.o.o.o.o.o.

P.-  (afaria gertatzen) Jainko maitea! Zortzirak  iya. Ipini daidan afaria gure jentea agertu baiño      leen. Ekarriko dauren goseaz…

Al.- Gabon.

P. – Baita zuri be. Zer dozu barririk seme?

Al.- Zer dodan? Betikoa: gosea galanta.

P.-  Urte askotan izan  daizula. Ta asetzeko, zer jan eduki daigula.

Al.- Zer dago afaltzeko?

P. – Porru-patatak eta txitxarroa.

Al.-  Bbb! Betikoa. Arrain ustelok…Itsasoa agortuko balitz bein!…

P. – Eeee…! Zer…seme? Zer eskatzen deutsu ba sabel orrek? Oilazko izterra ta bixigu errea? Ba…   badakizu. Ezkondu zaitez Tximotxenako alaba politaz eta antxe jango duzu ondo. Antxe, antxe dagoz milloiak.

M.- Gabon (besteak erantzun) Asuntxo ez da etorri ondiño ala?

P.- Ez laster etorriko da. Zer dakarzu or Martin?

M.-Aa! Ametzolako Edurne aurkitu dot bidean eta auxe emon dost zuretzako. Oilo-lokari   ezartzeko arrautzak ei dire… Olan berak etorri beharrik ez daukala eta urrengoan ordainduko dautzazula esan dost.

P.- Ia, ia, zelakoak diren… Oi! Ze ederrak!, gorri-gorriak. Bi, lau, sei, zortzi, amar, amabi… amazortzi. Ze ederto.

M.-Orain oilloari ezarri in beharko dautzazuz…

P.- Ez gaur ez. Ez orixe! Gaur barikua da ta, barikuz ez da oillorik ezartzen. Ez leuke bat bera bez aterako.

Al.-Tire ama. Orain ez dago barikurik, zorgiñik eta olangorik.

P.- Eee! Zer diñok? Gaur ez dagoana badakik zer dan? Lotsa, orixe, lotsarik eztaukazue gaurko gazteok. Zuentzako ez dago barikurik ezta inpernurik ere. Bai, baiña egon ortan.

M.-Ago ixilik mutil…

P.- Barikurik eztogola! Begiratu eizue egutegi ortan, ia eztagoan. Jasoten dana, eztala aintzat artzen. Eta batzuk barikuz ezkondu be in iten dirala. Orregaitik izaten dire gero bazterretan ainbeste kalamatrika.

Al.- Bueno. Naiko da gaurko. Afalduko dugu ala?

P.-  Ez. Asuntxo etorri arte ez. Arrautza ederrok atarteko kutxa ganera eroan behar dodaz apurtu baiño leen. (urten) (eta barriro sartuz)

P.- Pentsatzen nago…Hamazortzi arrautzetatik… iru loka… hamabost edo aterako dauz.

Al.- Ama! Badakizu zeintzuk izango diren lokak?

P.- Jakin… Zertarako jakin nai dok ba?

Al.- Ba…oraintxe afaltzen jateko, lokatu baiño leen.

P.- A sabelandi! Jatea baiño besterik ez dok pentsatzen (arnasa artuz). Hamabost txittetatik… amaika oillanda ta… lau oillazko. Bat jaietarako… beste bat gabonetako… ta bi Asuntxoren eskolamaixuari emoteko.

Al.- (Buruari erain)

P.- Martiñ, orain, arrautzekin  zenbat diru artuko dogun pentsatu behar dogu. Hamaika ollok, egunean zortzi arrautza batez beste. Eguneko zortzi, astean lau dozena t´erdi… illean…hogei dozena. Ta… zegan salduko doguz?

M.- Ba… ogetamar bat peseta…

P.- Eeee! Zer? Ogetamar pesetan…? Neure oillo ederren arrautzak ogetamar pesetan…? Ez orixe! Berrogeitik bera ez!

M.-Baiña andra! Zeuk esan zendun lengo egunean, eztagoala iñun lotsarik arrautzak ogetamar peseta jaso ebezelako. Ta orain zer diñozu?

P.- Egon zaite ixillik itzontzi ori! Gure oilloen arrautzak ez dire besteenak modukoak. Bertan   etxekalte. Neu ez banego emen…

M.-Etxean neu naz buru! Ta errespeto gehiago e Pantxike.

P.- Buru, buru, jjj! buru, ta burua anketan.

M.-Gero…! Ia berotzen naizen…

P.- Berotu…, eskuetan daukadan sartain onegaz berotzen ezpazaitut..

Al.-Tire ama, naiko da gaurko.

M.-Bai seme, obe dok bakea. Esan egik euk arrautzen zegangoa eta kittu.

P.- Bai, bai esaizu zeuk seme.

Al.-Ba… nik neuk, berrogetamar pesetatik beera eneukez salduko.

M.- Josusss!

P.- Baiña Ales, nor etorri gero erostera.

Al.-Ppp! Obe. Geuk jan eta kittu.

P.- Irekin ezin leikek. Beti bardin.aaaa bai! Asuntxok esango deusku zegan saldu. Oraintxe dator bera.

As.-Gabon. Gaur berandu nator. Izeko Irenek zeregin batzuk eragin deustaz da.

P.- Eta zer diño?

As.-Ezebereez. Gorantziak.

P.- Zu, Asuntxo, gauza bat: laster txitak eukiko doguz, eta gero oilloak. Eta badakizu, arrautza-saltzen asiko gara… eta guk emen ezin dogu elkar aitu zenbaten saldu edo… Ia zeuk zegan diñozun artantxe salduko doguz.

As.-Nik?… nik eztakit ezer… Zeuek zegan diñozue?

Al.- Ez, ori ez. Zuk zeuk iñorekin jakin barik esan behar dozu. Eta arexek balioko dau.

P.-  Bai. Bai. Zeuk, zeuk esan behar dozu. Ia esan, dozenia zegan?

As.-Ba… hamazortzi pesetan?

P.- Emen beste petrala! Zentzunbakoa, Emon egixan duan. Zuekin oindiño zoratu ingo naz ni.

As.-Zeuek esan deustazue esateko ta nik esan in dot.

P.- Eta erantzun oindiño? (plist-plast) Ia ikasi gero errespetua eukiten!

As.-(negarrez urten)

M.-Pantxike! Neskatoak eztauka errurik.

P.- Zeuk, zeuk daukazuz erru guztiak, petral orrek.

Al.-(berekautan) Au dok erlejiñoa, dirua, dirua ta dirua.

As.-(sartuz) Ama! “zeruko atsoa” dator. Bai zuzen-zuzen, onaxe dator.

P.- Alalako sorgiña ori bere, beti iñoeneko gauzetan sarten.

M.-Ixxx.

K.- Abe-Maria.

P.- Aurrera.

K.- Gabonnnn.(besteak erantzun) Emen natorkizue zeozertan lagundu aal badeutsuet edo… Neskatoaren garraxiak entzun dodaz eta nerekautan in dot: edo ontziren bat apurtu, edo dirua galdu edo olakorenbait in dau neskato orrek. Eta arazo ori neuk konpondu aal badot edo etor nayatzue. (txakur ausiak entzuten dire)

P.- Ze txakur edo ze pizti dabil or.

K.- Ez, ez, itxi egiozue bakean. Mari-Anton-en txakurra da. Ortxe ate-ondo egongo da neu urten arte. Nire lagunik onena berori da, beti neugaz. Bueno ori alde batera ta goazen leengora. Buru-austen bat dozue emen ezta?

M.-Guk? Guk? Ba … Ba… (alkarri begiratuz)

Al.-Oneik arrautza saltzen ibili dire  ta.. orixe izan da dana.

K.- Aaa! Ederto dago, bai, bai,

P.- Badakizu Kontxesi… etxean dana falta iten dau. Arrautzak saldu behar bai ta… badakizu, zerbait nahi. Baiña au gure gizon au, merke emotera. Ta neskato ziztrin orrek ostera, duan… Jjj!

K.- Ta mutillak zer diño ba?

P.- Aaa orrek! Orrek beti sabelaz pentsatzen dau. Oraintxe berton jango leukez danak.

K.- Bueeeeno, ta… zegan diñozue ba? Ia neuk laguntzen deutsuedan. Badakizue, nire iloba batek, Bilbon denda eder bat dauka ta…

P.- Ze biotz ona dauko berorrek Kontsesi.

K.- Ni beti nabil auzokoei laguntzen. Jainkoak orixe agintzen dost. Gaur be, iru etxetan bakeak indoaz. Badakizue: Etxe utza, borroka utza “ gosea ta otza, muztur zorrotza”. Bai, bada basterretan mixeria. Baiña goazen geurera; zegan diñoztazue?

P.- Ba… nik diñot… berrogei bat pezeta behar leukiela olako arrauta ederrak. Eta gure Martiñek zera, ogetamar! Orduan esan dogu ba, neskatoak esan daiela ta… orrek ostera, amazortzi pesetan! Iñuzenta ezpada gero!

K.- Ta orregaitik jo in dozue?

P.- Jo behar, bizitzen ikasiko badabe. Emen neu ez banengo, eztakit zer izango litzaken.

K.- Nik, neure eretxia esango deutsuet. Berrogei asko da. Baiña zeuek zareelako ta laguntzearren, ogetamalau bat ordainduko deutsuedaz. Zeuek baderetxiozue…

P.- Bai… orixe da ona izatea Kontsesi.

K.- Orduan, arrautzok oraintxe eruango doguz? Ala bihar neskatoagaz bialduko deustazuez?

P. ta M.- Arrautzak?… Arrautzak?

Al.- Ja, ja, ja!

K.- Zer jazoten da ba?

P.- Begira Kontsesi, arrautzak eduki, badaukaguz eta ondo ederrak gainera. Baiña oilloari ezartzeko dire, gero, txittak atera ta… oillandak oillo egiten direnean, saltzeko bere eukiko doguz. Eta orretantxe gabiltz ba…

K.- Bai, bai, bai. Oitura on da goiz jagitea, baiña gauerdian jagi ezkero…

P.- Oraintxe ekarriko dodaz arrautzok, zelango ederrak diren ikusteko.

P.- (urten) E! txarri ori! Ala ortik (ausiak) Ai!, ai! Makilla bat artzen bayoat! Illingo aut! (otsara eskuetan dabela sartuz) Olangorik orraitio! Txakur zikiñak arrautza guztiak jan. Bustenetik eldu deutsat eta aginka ezteust ba egin’ eta orain zer? Nik Ametzolakoei ordaindu in behar. Eta gure txittak non… eta gure oillandak non… eta gure oillo ederrak non… Atso sorgiña! Euk ekerri don txakur txarri ori. Alde iñein emendik edo txakur eta guzti karakatxetaraiño bialduko aut.

K.- Entzun, entzun. Baketu ta entzun: bihar bertan, neuk ekarriko deutsudaz beste arrautza batzuk. Munduan dan arrazarik onena eta iru dozena ganera. Oillobiri ezartzeko lain. Eta beste bat. Gorringo biko mutill onek afaltzen jateko.

Al. Eupa Kontsesi! (guztiak sokan: “Mari- Anton…”)

1971-XII